Dieter Bartels:

Cultuur waardeert doorzettingsvermogen

Bartels doceert al 25 jaar antropologie (volkenkunde) aan de Yavapai College, in Clarkdale, Arizona, Amerika. Sinds 1974 heeft hij onderzoeken gedaan onder Moslims en Christenen in de Centraal Molukken alsook onder de Molukse gemeenschap in Nederland die resulteerden in verschillende boeken en vele artikelen over onder meer pelaschap, Moslim en Christenrelaties en terrorisme. Hij deed ook veldonderzoek naar de recente onlusten op de Molukken. Bartels is nu tijdelijk in Nederland om opnamen te maken voor een film over jonge Molukkers. Hij blijft hier tot half augustus en hoopt dan met een bagage vol filmmateriaal terug te gaan.

Over wie gaat deze film eigenlijk?

Het gaat over Molukse kinderen en jongeren van acht tot ongeveer vijfentwintig jaar. Ik ben geïnteresseerd in hun toekomstplannen. Ik wil weten wat hun levensdromen zijn, wat ze denken te doen om die te verwezenlijken, waar ze mee bezig zijn —sport, cultuur, studie of iets anders— en wat ze onder de eigen identiteit verstaan. Als mensen een sterke identiteit hebben dan kunnen ze heel makkelijk sociaal-economisch integreren. Als jij als Molukker weet wie je bent dan ben je niet langer onzeker in verhouding tot Nederlanders en hun cultuur. Ik ben Duitser en woon al dertig jaar in Amerika. Ikzelf heb nog steeds een sterke Europese identiteit, maar ben volkomen geïntegreerd in de Amerikaanse samenleving. Ik volg nog altijd de gebeurtenissen in Europa en kijk ook nog steeds naar Europees voetbal, vooral de Duitse Bundesliga en de Nederlandse Eredivisie.

Ik heb wel een heldere lijn voor mijn film maar in een etnografische documentaire kan een scenario niet vaststaan. Je moet heel flexibel zijn en vastleggen wat mensen willen vertellen, niet wat jij wilt dat ze vertellen. Belangrijk is dat ik jongeren vind die voor de filmcamera hun verhaal willen en kunnen uitleggen. Ik ben in mijn (film)werk historisch georiënteerd en breng de Molukse geschiedenis in beeld als “flashbacks” om de verhalen te verdiepen. Als mensen hier hun kinderen opvoeden, dan leren zij hun ook over adat en Molukse gedragspatronen. In andere woorden, gewoontes die van Ambon kwamen of in de tangsi ontwikkeld werden.

Wat wil je in die film laten zien?

Eén van de vragen in de film is, wat weerhoudt mensen ervan om goed te presteren in de Nederlandse maatschappij? In Amerika heb je de zwarte bevolking die daar al heel lang is, zeker driehonderd jaar. Als groep staan ze op de laagste tree van de maatschappelijke ladder. Als ik de wetenschappelijke rapporten lees en de situatie zelf bekijk, ben ik een beetje bang dat er een vergelijkbare situatie is met Molukkers hier in Nederland. Maar ik zie ook dat veel Molukse kinderen en jongeren op weg zijn hun leven op een positieve manier in te vullen. Deze positieve kant wordt wenig getoond in onderzoeken, kranten, artikelen en TV reportages.

Ik ben en blijf optimistisch over de toekomst van Molukkers in Nederland. In mijn film wil ik deze positieve kant in de ontwikkeling van de Molukse jeugd tonen. Ik wil vooral die dingen laten zien waar zij mee bezig zijn en wat er in hen omgaat. Activiteiten op school en op het werk, in de sport, met muziek en dans, etc.

In de Molukse gemeenschap zijn er genoeg jongeren die het heel goed doen en een voorbeeldfunctie kunnen vervullen voor anderen. Ik wil de succesverhalen horen. Vooral van diegenen die al succes hebben in de Nederlandse samenleving en ook van jongeren die gemotiveerd en doelgericht zijn om iets te bereiken. Ik ben ook heel geïnteresseerd in de rol van hun vrienden. Groepsdruk kan de ontwikkeling van individuele Molukse jongeren belemmeren of stimuleren. Ik ben benieuwd naar de rol van para-militaire groepen, chatrooms, e-mails en mobiele telefoonnetwerken hierin?

Wat heeft de Molukse jeugd nodig om succesvol te zijn?

Je ziet tegenwoordig dat veel Molukse jongeren doorstuderen, maar hoeveel studeren daadwerkelijk af? Het gaat hierbij vooral om doorzettingsvermogen. Een goed voorbeeld is de voetbalsport. Hoeveel Surinaamse voetballers hebben de top bereikt en hoeveel Molukkers? Bij de Molukkers is er werkelijk slechts één echte superster, Tahamata, en bij de Surinamers zijn er meerdere. Molukkers zijn al veel langer in Nederland dan de Surinamers, maar je ziet dat zij in deze sport professioneel minder succesvol zijn. Deels heeft dit te maken met het leven in Molukse wijken, deels met mentaliteit. Een voorbeeld: Ajax had op een gegeven moment belangstelling voor een jonge Molukse voetballer. Maar die jongen had geen zin in Ajax omdat hij liever met zijn broertjes en vriendjes in dezelfde Molukse voetbalvereniging wilde blijven spelen. Naast mentaliteit en doorzettingsvermogen speelt de groepsdruk dus ook een belangrijke rol in de wens of zo’n jongen wel of niet voor Ajax voetballen zal.

Doorzettingsvermogen lijkt in de Molukse cultuur geringer gewaardeerd te worden dan het familieleven. In andere gemeenschappen, zoals in de Verenigde Staten, wordt het als positief ervaren als broers en zusjes met elkaar concurreren en iemand individueel succes zoekt.

Het westerse ‘rat-race’ systeem is niet noodzakelijkerwijs beter, maar als je in een westers land economisch en sociaal vooruit wilt komen dan zul je je aan het wedijverend systeem moeten aanpassen.

Hoe is de medewerking van de ouders om hun kinderen mee te laten doen aan de film?

De meeste ouders zijn enthousiast en de kinderen ook, vooral als ze eenmaal meedoen. Als er soms terughoudendheid is, dan zijn het meer de kinderen die bang zijn zich voor de camera te uiten. Belangrijk voor mij is mijn netwerk binnen de Molukse gemeenschap. Ik ben welbekend en mensen schijnen mijn werk te waarderen. Zij zijn dus snel bereid om mee te werken. Soms is het heel makkelijk voor hen omdat ze de groot-familie inzetten en niet alleen hun eigen kinderen, maar ook neven of nichten aanmoedigen om mee te werken aan mijn film. Over het algemeen vinden de ouders het wel leuk, hoor, en vaak zijn ze ook trots dat hun kinderen meedoen. Het is beter dat de ouders ook van tevoren weten dat we hun kinderen willen interviewen.

Ik werk zonder script want het is geen speelfilm. Zoals ik al eerder uitgelegd heb, werk je in een etnografische film zonder script. Je moet wel een lijn hebben waar je naar toe wilt, maar ik laat alles de vrije loop en laat de dingen gewoon gebeuren. De bedoeling is dat de jeugd zelf de film meehelpt maken, in de zin dat ze zelf de interviews houden. Het liefst zie ik dat zij elkaar interviewen. Dan ontstaat er volgens mij een ontspannen sfeer waarin ze veel vrijer zijn om over de dagelijkse dingen die hen bezighouden te praten.

Ik wil in mijn film een zo breed mogelijke groep jongeren opnemen, jeugd van alle Molukse groeperingen. Van protestantse en islamitische Ambonezen tot Noord- en Zuidoost-Molukkers zoals Keiesen en Tanimbaresen. Met name de islamitische jeugd vindt volgens mij hun identiteit meer in het geloof dan in het Moluks-zijn en de adat. Graag wil ik van hen weten wat zij hiervan vinden en hoe zij denken dat hun toekomst eruit zal zien. Ook heb ik al veel jongeren en kinderen van gemengde huwelijken gefilmd.

Het is prettig met de jeugd te werken. Ze zijn aardig, beleefd, cooperatief en in vele opzichten meer open vergeleken met hun ouders —de jongeren van de jaren tachtig. Het is verrassend en opvallend dat zij mij aanspreken met “jij” in plaats van “u”. Voor mij is dit een teken van vertrouwen en vriendschap.

Betrek je ook de politiek in je film?

Als er zich iets interessants voordoet, waarom niet. In gesprekken met Molukse jongeren over terugkeer naar de Molukken vragen sommigen zich af of ze daar kunnen overleven. Het is mogelijk dat in het geval de RMS op de Molukken komt slechts weinigen zich daar willen vestigen. De meeste jongeren zullen hier in Nederland blijven. Voor hen is het belangrijk dat er een organisatie wordt ontwikkeld, een soort nieuwe Inspraakorgaan, die opkomt voor hun belangen.

Maar wordt de Molukker nu sterker als hij zich meer bewust is van zijn eigen identiteit?

De Molukse identiteit die zich in Nederland blijft ontwikkelen, onttrekt zijn kracht en inspiratie altijd van de adat en de geschiedenis van het land van origine. Molukkers in Nederland hebben zich over tijd op hun eigen wijze ontwikkeld en zijn derhalve in bepaalde opzichten heel verschillend van de mensen in het land van herkomst. En deze ontwikkeling blijft doorgaan. Elke nieuwe generatie voelt zich verder ‘gescheiden’ van hun landgenoten op de Molukken. Er komt een tijd dat de relaties alleen symbolisch en sentimenteel zullen zijn. Net als de banden tussen immigrantengroepen in de Verenigde Staten en hun “homeland”… China, Japan, Africa. De “kerusuhan” heeft dit proces alleen maar vertraagd, maar kan het niet stoppen. Ook al is dit voor velen een pijnlijke realisatie, de toekomst is nù en de toekomst is voor de meeste Molukkers in Nederland. Maar misschien vertelt de jeugd die aan het filmproject meewerken mij een heel ander verhaal.

Op zich hoeft de toenemende vernederlandsing van de Molukse jeugd geen ramp te zijn. Het neemt echter niet het discriminatieprobleem, vooral in economische harde tijden, weg. Belangrijk is dat een identiteitskeuze gemaakt wordt. Een identiteitcrisis zal louter een negatief effect hebben op de persoonlijke ontwikkeling en sociale integratie.

Een ander probleem hangt samen met kinderen van gemengde huwelijken. Het is mogelijk dat zij een grotere handicap zullen hebben zich te bewijzen als Molukkers.

Wat gaat er met jouw film gebeuren?

Allereerst is de film bestemd voor Molukkers in Nederland en in Indonesië. Daarom wil ik dat de film uiteindelijk ook op laag-geprijsde DVD’s uitkomt en dus toegankelijk wordt voor eenieder die het zien wil. De DVD kan gecomplementeerd worden met andere onderwerpen zoals historische aanvullingen, aanvullende teksten en beelden. De film moet inspirerend zijn voor de Molukse jeugd en kan een bijdrage leveren aan de bevordering van een positief beeld van de Molukse gemeenschap in Nederland.

Het is mijn eerste film en ik streef natuurlijk naar een zekere perfectie. Ik hoop dat het volgend jaar klaar is en uiteraard wil ik graag dat mijn film op de televisie verschijnt, met name op de Nederlandse TV. Voor de grote Amerikaanse netwerken is het onderwerp waarschijnlijk niet interessant genoeg, maar wel voor lokale netwerken en kerkelijke kringen. Het is een produktie voor filmliefhebbers en zal ongetwijfeld op filmfestivals getoond worden, in het bijzonder etnografische documentaire festivals.

Hoe wil je de film bij de Molukse gemeenschap bekend maken?

Natuurlijk zul je de DVD in het Moluks Historisch Museum en bij het Landelijk Steunpunt Educatie Molukkers vinden. Maar het is niet voldoende de film alleen via academische instituties en sociale instellingen te promoten. Ik kan de hulp gebruiken van een professionele organisatie en anders ga ik zelf de wijken in om de film te pushen.

Waar gaat je volgende film over?

Die gaat over de Amerikaanse vlaggen-cult. In Amerika zijn ze erg nationalistisch en is de vlaggenverering gelijk een religie. Mijn ambitie is films te maken van vergelijkbare kwaliteit als “Bowling for Columbine” van Michael Moore en net als hem een Oscar te winnen. Dan wil ik Dieter Spielberg-Bartels genoemd worden. Just kidding!